Wystawa - Stolica Prymasów

|14.03.2010 – 31.08. 2010 r.|

uroczyste otwarcie wystawy: 14 marca (niedziela) 2010, o godz.12.00
podczas VIII Zjazdu Gnieźnieńskiego
Muzeum Początków Państwa Polskiego
ul. Kostrzewskiego 1

scenariusz i koncepcja wystawy: Stanisław Pasiciel
komisarz wystawy: Jakub Magrian

Z okazji 1010. rocznicy Zjazdu Gnieźnieńskiego, jak i powrotu tytułu Prymasa Polski do Gniezna, Muzeum Początków Państwa Polskiego zaprasza na wystawę Stolica Prymasów. Obszerna ekspozycja, na którą złożyło się ponad 140 bezcennych eksponatów, zaprezentuje sylwetki najwybitniejszych gospodarzy archidiecezji gnieźnieńskiej.

Wystawę przygotowano we współpracy z Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.

Honorowy patronat objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyński, Prymas Polski Arcybiskup Metropolita Gnieźnieński Henryk Józef Muszyński oraz Marszałek Województwa Wielkopolskiego Marek Woźniak.

Wystawie towarzyszy dwujęzyczny katalog z tekstami: Jerzego Strzelczyka, Kazimierza Śmigiela i Zygmunta Zielińskiego.

Zaczęło się w Gnieźnie

Słowo „prymasi”, użyte w tytule wystawy, określa metropolitów gnieźnieńskich, poczynając od 1418 r. Nie sposób jednak zlekceważyć niebagatelne wydarzenia, rozgrywające się na przestrzeni kilku wieków od nastania chrześcijaństwa na terenach stanowiących kolebkę państwa Polan. To właśnie one zapoczątkowały proces, zakończony usankcjonowaniem przez stolicę apostolską przodującej roli gnieźnieńskich hierarchów kościelnych.
Za panowania dynastii piastowskiej dochodzi do wyodrębnienia samodzielnej, podległej tylko papiestwu struktury kościelnej, ugruntowania jej pozycji jako równorzędnej wobec zachodnioeuropejskich prowincji Kościoła rzymskiego, a przede wszystkim – przekreślenia wszelkich roszczeń do zwierzchnictwa nad nią ze strony arcybiskupstwa magdeburskiego. Przypomina o tym fakcie bulla z 07.07.1136 r. zwana Złotą, na mocy której papież Innocenty II, spełniając prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina: „bierze w opiekę kościół gnieźnieński, któremu zatwierdza posiadłości, dochody i ludzi”.
Z eksponatami, oznakami królewskiej władzy (kopie miecza koronacyjnego zwanego Szczerbcem czy insygniów Kazimierza Wielkiego), sąsiadują dokumenty zatwierdzające jako obowiązujący, przyjęty przez lata tradycji, ale przede wszystkim – dzięki dążeniom samych metropolitów gnieźnieńskich zwyczaj koronacji przez nich nowych monarchów Polski, utrzymany nawet po przeniesieniu w 1320 r. uroczystości do Krakowa przez Władysława Łokietka. Są to: dokument Kazimierza Jagiellończyka z 1451 r., zastrzegający ten przywilej dla arcybiskupów gnieźnieńskich oraz jego potwierdzenie przez Zygmunta I z 1512 r. W późnym średniowieczu arcybiskup występuje już jako osoba legitymizująca panowanie świeckiego pomazańca.

Pierwszym był Mikołaj Trąba

Przechodząc do następnej części wystawy: „Prymasi schyłku średniowiecza i doby odrodzenia”, zwiedzający staje się „świadkiem” formalnego uznania prymatu arcybiskupów gnieźnieńskich nad Kościołem polskim. Fakt uzyskania tytułu prymasowskiego przez Mikołaja Trąbę przypominają związane z nim pamiątki. O rosnących prerogatywach prymasa świadczy spory zbiór dokumentów, regulujących stosunki między diecezją a sufraganiami. Przyznanie przywileju noszenia paliusza Janowi Łaskiemu przez papieża Juliusza II, ozdobna puszka przeznaczona do przechowywania wspomnianej oznaki godności arcybiskupiej oraz nadanie przez Leona X najwybitniejszemu prymasowi odrodzenia tytułu „legatu natus”, symbolizują uznanie przez Stolicę Apostolską metropolitów gnieźnieńskich za pełnoprawnych zwierzchników Kościoła katolickiego.
Wielu spośród przedstawionych na wystawie dostojników to prawdziwi „ludzie renesansu”. Nalezą do nich: Jan Łaski – twórca pierwszej kompletnej kodyfikacji prawa polskiego „Comune incliti Poloniae Regni privilegium constitutionem”, darczyńcy katedry metropolitalnej – Fryderyk Jagiellończyk, Jakub Uchański, a także Stanisław Karnkowski, fundator i założyciel Seminarium Duchownego w Gnieźnie w roku 1602.

W czasach świetności i upadku królestwa

Trzeci segment wystawy, którego treścią są losy prymasostwa w epoce baroku, stanowi w pewien sposób odzwierciedlenie ówczesnej sytuacji Rzeczypospolitej. Przez cały wzmiankowany okres funkcja prymasa jest tak znacząca, jak nigdy dotąd w dziejach kościoła i państwa polskiego. Jego zwierzchnicy biorą czynny udział w życiu politycznym, zasiadając w sejmie jako senatorowie, w czasie bezkrólewia pełnią rolę interreksów, skupiając w swym ręku pełnię władzy kościelnej i świeckiej. Eksponaty związane z tą dziedziną ich działalności to między innymi: „Mowy miane in campo electorali” Michała Radziejowskiego, wygłaszane przy okazji elekcji Augusta II w 1697 r. czy „Oznajmienie interregni" pióra Stanisława Szembeka. Prymasi doby baroku nie zapominają też o bogatych donacjach na rzecz kościoła metropolitalnego. Jednak schyłkowe lata XVIII w., tak w odniesieniu do Rzeczypospolitej Obojga Narodów wkrótce potem wymazanej na 123 lata z mapy Europy, jak i samych metropolitów gnieźnieńskich, których kontrolę administracyjną nad całością episkopatu polskiego poważnie utrudniły traktaty zaborcze, określić można jako „blask zachodzącego słońca”.

Prymasi znad Warty i Wisły

Ostatnia odsłona ekspozycji ukazuje najbardziej burzliwe i dramatyczne wydarzenia w historii polskiej prowincji kościelnej. Rozpoczynająca ją cezura – trzeci rozbiór Polski –odciska swe ponure piętno na sytuacji prymasostwa. Dokonany przez kapitułę wybór ówczesnego arcybiskupa gnieźnieńskiego, Ignacego Krasickiego, nie uznawanego przez zaborców za prymasa, zatwierdził król pruski Fryderyk Wilhelm II. Świadczący o tym dokument eksponowany jest obok dzieł literackich „księcia poetów.” O walce kolejnych prymasów XIX stulecia dla utrzymania uprawnień wobec wszystkich polskich diecezji, rozdzielonych granicami trzech mocarstw, mówi korespondencja arcybiskupów: Ignacego  Raczyńskiego i Leona Przyłuskiego. Eksponaty związane z prymasami: Mieczysławem Ledóchowskim i Augustem Hlondem przypominają o odbudowie struktury kościelnej na ponownie scalonych ziemiach Drugiej Rzeczypospolitej. Historia najnowsza wiąże się ściśle
z trzema postaciami: zapamiętanym zwłaszcza ze względu na nieugiętą postawę moralną wobec szykan peerelowskich władz prymasem tysiąclecia, kardynałem Stefanem Wyszyńskim, Józefem Glempem i Henrykiem Józefem Muszyńskim. Przywrócenie tytułu prymasowskiego gnieźnieńskim dostojnikom kościelnym przez papieża Benedykta XVI, czyni obecnego prymasa Henryka Józefa Muszyńskiego spadkobiercą wielowiekowej tradycji wielkopolskiego grodu jako tytułowej stolicy prymasów.

oprac. Jakub Magrian, komisarz wystawy