W ramach programu edukacyjnego „Czytając Miłosza" prowadzonego przez biblioteki gnieźnieńskie z okazji Roku Czesława Miłosza w Bibliotece Kolegium Europejskiego UAM w Gnieźnie prezentowana jest wystawa „Miłosz nielegalnie – publikacje dzieł Czesława Miłosza w wydawnictwach bezdebitowych i w drugim obiegu".

Wystawa adresowana jest do młodego odbiorcy. Jej zadaniem, obok prezentacji nielegalnych dzieł Czesława Miłosza, jest przypomnienie zjawiska edytorskiego, jakim był drugi obieg czy wydawnictwa bezdebitowe. Dla młodych czytelników terminy: bibuła, samizdat, wydawnictwa podziemne, prohibity czy cenzura to pojęcia znane jedynie z opracowań historycznych.

W biografii Czesława Miłosza ważna jest decyzja o pozostaniu za granicą w roku 1951 .
(O motywach tej decyzji napisał w artykule „Nie" w paryskiej Kulturze z maja 1951 - reprodukcję artykułu zamieszczono na jednej z gablot).

Jednym z eksponatów na wystawie jest „Czarna Księga Cenzury PRL" – obszerne fragmenty Książki zapisów i zaleceń Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk (zwanego potocznie „cenzurą"), wywiezione przez jednego z pracowników tej instytucji na Zachód, gdzie zostały opublikowane (eksponat jest – oczywiście! – z drugiego obiegu, krajowy przedruk Niezależnej Oficyny Wydawniczej ...). Według tego dokumentu publikowanie dzieł poety nie było zakazane – jak np. utwory Leszka Kołakowskiego – ale: „Należy eliminować [nazwisko pisarza] oraz tytuły utworów z prasy codziennej, radio i TV, z wyjątkiem informacji krytycznych". W innych przypadkach (specjalistyczne publikacje naukowe) „nie należy jednak dopuszczać do przeceniania twórczości [...]bądź przedstawiać [...] w zbyt pochlebnym świetle". Zawsze należało podkreślać stanowisko zajmowane przez pisarza w przeszłości lub obecnie w stosunku do ustroju.

W ten sposób Miłosza – pisarza odcięto od czytelnika masowego... Drukowane za granicą, w Polsce niemal niedostępne z powodu braku debitu publikacje Czesława Miłosza docierały jedynie do wąskiego grona czytelników mających dostęp do bibliotek naukowych, do działów o utrudnionym dostępie – tzw. działów prohibitów. Tę lukę wypełniły wydawnictwa drugiego obiegu.

Na wystawie prezentowane są wybrane utwory Miłosza - wydania zagraniczne (bezdebitowe, tj. nie mające zgody cenzury na rozpowszechnianie w naszym kraju), podziemne (wydawane nielegalnie) oraz pierwsze legalne krajowe, publikowane po otrzymaniu przez Pisarza nagrody Nobla.

Znamiennym przykładem jest jeden z najbardziej znanych utworów: Zniewolony umysł, który na legalne wydanie w naszym kraju czekał 38 lat - od swojego pierwszego paryskiego wydania w roku 1951, do KAW-owskiego wydania w roku 1989. W międzyczasie doczekał się ponad 50 publikacji nielegalnych (w całości lub fragmentach).

Według Bibliografii Polskich Wydawnictw Niezależnych 1976-1989 w kraju, poza zasięgiem cenzury, ukazały się 344 publikacje dzieł Czesława Miłosza, wydane w różnych nakładach (od kilkunastu do kilku tysięcy egzemplarzy), różnymi technikami drukarskimi.

Wystawę nielegalnych dzieł noblisty można w Bibliotece Kolegium Europejskiego UAM obejrzeć do 15 maja bieżącego roku.

Małgorzata Matczak za: CEG