BUNT/ Der Sturm / Die Aktion. Polscy i niemieccy ekspresjoniści

wystawa czasowa
Poczdam │23.06.2011- 07.08.2011│
Muzeum Początków Państwa Polskiego, Gniezno│21.08.2011-16.10.2011│

Organizatorzy: 
Muzeum Początków Państwa Polskiego
Muzeum Narodowe w Poznaniu
Stowarzyszenie Kulturland Brandenburg
Dom Historii Brandenbursko-Pruskiej w Poczdamie

Patronat Honorowy:
Marszałek Województwa Wielkopolskiego pan Marek Woźniak 
Premier Brandenburgii pan Matthias Platzeck.

Kuratorzy wystawy: 
Agnieszka Salamon-Radecka
Andreas Hüneke
Susanna Köller

Projekt graficzny: Sławomir Iwański
Aranżacja wystawy: Raman Tratsiuk

Poznańską grupę plastyczną Bunt (1918-1920) stworzyli artyści związani ze „Zdrojem” (1917-1922), pierwszym na ziemiach polskich ekspresjonistycznym periodykiem, wydawanym przez wielkopolskiego artystę-ziemianina, Jerzego Hulewicza (1886-1941). Początkowo pismo prezentowało secesyjny charakter, zarówno w płaszczyźnie wizualnej, jak i literackiej, nawiązując do wydawanych na przełomie XIX i XX w. polskich czasopism: „Życia” czy też „Chimery”. Szybko jednak zaczęło przechodzić wizualne przeobrażenie, a także radykalizować się ideologicznie - od III tomu (kwiecień – czerwiec 1918) miało już wyraźnie ekspresjonistyczny charakter. Głównym rzecznikiem zmian był Stanisław Kubicki (1889-1942), obok Hulewicza, drugi najważniejszy członek grupy. Inspiracje zaś czerpano z dwu niemieckich ekspresjonistycznych periodyków: „Die Aktion” i „Der Sturm”. 

Sztuka uprawiana przez młodych artystów znacznie wykraczała poza ramy nakreślone możliwościami pisma, toteż wkrótce przy czasopiśmie sformowała się grupa plastyczna.  Poza wspomnianymi już Hulewiczem i Kubickim, należeli do niej także żona Stanisława: Margarete Schuster-Kubicka (1891-1984), Stefan Najgrakowski (1897-1946), Jan Panieński (1900-1925), Władysław Skotarek (1894-1969), Stefan Szmaj (1893-1970), Artur Maria Swinarski (1900-1965), Jan Jerzy Wroniecki (1890-1948) oraz jedyny w tym gronie rzeźbiarz, August Zamoyski (1893-1970). Nie wiadomo kto był autorem wieloznacznej, ale i trafnie ujmującej istotę ich twórczości, nazwy Bunt. Z jednej strony bowiem sztuka poznańskich artystów była kolorowa, barwna a nawet pstra. Z drugiej zaś, zgodnie z polskim znaczeniem tego słowa – wyrażała szeroko pojętą niezgodę na panujący porządek rzeczy, czego symbolem stała się waląca się wieża Babel – motyw przewodni plakatu do I pierwszej wystawy grupy.

    Wspomniana wystawa, otwarta w Poznaniu 1 kwietnia 1918 roku w aurze skandalu obyczajowego, stała się demonstracją nowej sztuki. Artyści Buntu posługiwali się zintensyfikowanym przekazem wizualnym, nierzadko antyestetycznym i kontrowersyjnym. Chcieli w ten sposób wpływać na przeobrażenie człowieka i otaczającego go świata. Opowiadali się za wolnością w szerokim tego słowa znaczeniu – narodową, polityczną, obyczajową itp.  Czego wynikiem było m.in. żywe zaangażowanie w radykalne ruchy społeczne, a także w działalność niepodległościową. Wyrazem tego stał się udział prawie wszystkich członków „Buntu” w powstaniu wielkopolskim (1918-1919) oraz w wojnie polsko-bolszewickiej (1919-1921). 

Sztuka jaką tworzyli artyści Buntu była różnorodna gatunkowo, mimo iż stereotypowo przyjęło się uważać, że głównie wykonywali oni linoryty. Wszyscy członkowie grupy obok grafiki, parali się też malarstwem, niektórzy z nich rzeźbili, projektowali okładki do książek, a także witraże, kilimy, meble itp. Obecna prezentacja twórczości Buntu ma z jednej strony zobrazować tę różnorodność gatunkową. Z drugiej zaś, uzmysłowić widzom kolejny jej wyróżnik: wzajemne przenikanie się cech formalnych oraz motywów i tematów. Warto pamiętać przy tej okazji, że okres funkcjonowania grupy – lata 1918-1920 – to czas intensywnych kontaktów jej członków, burzliwych dyskusji i twórczej, wspólnej pracy, co musiało wywrzeć wpływ na spójność propozycji artystycznych jej twórców. Pokazane dodatkowo płyty linorytnicze wprowadzą widzów w zagadnienia warsztatowe, szczególnie twórczości Stefana Szmaja. Obecność na wystawie prac czasowo wykraczających poza lata funkcjonowania grupy, jak i wprowadzenie Stanisławy Przybyszewskiej, jako graficzki tworzącej pod przemożnym wpływem Buntu, podkreślić ma swoistą żywotność tendencji ekspresjonistycznych w środowisku poznańskim oraz oddziaływanie twórczości grupy na artystów nie będących jej członkami. 

Zachowana do dzisiaj spuścizna artystyczna grupy obejmuje około trzystu prac powstałych w latach 1913-1925. Dla potrzeb niniejszej prezentacji dokonano wyboru osiemdziesięciu pięciu prac, mając nadzieję, że wybór ten należycie zobrazuje charakter twórczości artystów Buntu. Wybrane prace pochodzą z polskich zbiorów publicznych: Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum Emila Zegadłowicza w Gorzeniu Górnym oraz kolekcji prywatnych.

    Układ prac na ekspozycji oscyluje wokół dających się wyraźnie wyodrębnić tematów i motywów przewodnich tej twórczości, jakimi są sceny i motywy religijne, sceny miłosne – akty, portrety – przedstawienia postaci ludzkich, miasto – wieża Babel, pejzaż – człowiek w pejzażu. Jednocześnie są to tematy istotne dla ekspresjonizmu, nie tylko poznańskiego. Prezentacja wzbogacona o prace autorstwa niemieckich twórców tzw. drugiego pokolenia ekspresjonistów pozwala zobrazować zależność, a jednocześnie odrębność sztuki polskiej od niemieckiej. 

Agnieszka Salamon-Radecka